خطوط HOV در حمل و نقل شهري (2)

دستورالعمل نحوه‌ي انتخاب كاندياي مسير HOV
 

شرايط لازم براي اجراي خطوط HOV به دو قسمت اوليه (17) و ثانويه (18) تقسيم مي‌گردد. شرايط اوليه بايد قبل از اجرا مسير گردد و شرايط ثانويه بيش‌تر جنبه‌ي كيفيتي داشته و به موفقيت هر چه بيش‌تر سامانه كمك مي‌كند. در واقع، مي‌توان شرايط اوليه را شرايط ضروري استفاده از سامانه‌ي HOV و شرايط ثانويه را شرايط مطلوب آن دانست. تجربه نشان مي‌دهد زماني كه شرايط اوليه همراه با چند شرط ثانويه تأمين گرد، احتمال موفقيت سامانه بسيار افزايش مي‌يابد. قبل از اين كه مسيري را براي اجراي اين سامانه برگزينيم، بايد با بررسي دقيق آن، از حصول مشخصه‌هاي ضروري اين سامانه اطمينان يابيم.

شرايط اوليه
 

ـ ازدحام (Congestion):
 

يكي از دلايل اصلي و مهم در احداث خطوط HOV، ازدحام شديد و مداوم در مسير مورد نظر مي‌باشد. تنها زماني استفاده از اين سامانه منطقي مي‌باشد كه ترافيك شديد در مسير، استفاده‌ي بهينه از آن را مختل نموده باشد. اين سامانه با ترويج فرهنگ هم‌پيمايي و كاهش تعداد وسيله‌هاي نقليه، از ازدحام خودرو در هر دو مسير، عادي و HOV مي‌كاهد (شكل 1-5).

ـ كاهش زمان سفر (Travel time saving):
 

تنها زماني اين سامانه يكي از راهكارهاي معضلات ترافيكي محسوب مي‌شود كه به ميزان قابل توجهي زمان سفر مسافران را كاهش دهد. در واقع مهم‌ترين فاكتور در پيش‌بيني ميزان موفقيت سامانه، برآورد ميزان تأثير آن بر روي كاهش زمان سفر مي‌باشد. براي اين كه كاهش زمان سفر توسط سرنشين خودرو قابل لمس باشد، بايد مقدار آن برابر 1 دقيقه در مايل و حداقل 4 دقيقه در هر سفر باشد. مطلوب‌ترين ميزان كاهش زمان سفر،براي هر سفر 8 دقيقه محاسبه گرديده‌است.

ـ تعداد سرنشين عبوري (Person Throughput):
 

براي اين كه مسير HOV به موفقيت دلخواه برسد، بايد تعداد سرنشيني كه از آن عبور مي‌كند، حداقل برابر با ميانگين تعداد سرنشينان عبوري از خطوط عادي هم‌جوار با آن باشد. چون معمولاً اين خطوط در ابتدا اين تعداد استفاده كنده را جذب خود نمي‌كنند. بنابراين، مي‌توان محدوده‌ي 80 درصد ميانگين را ملاك عمل قرار داد. (تا 20 درصد كم‌تر از ميانگين تعداد سرنشين عبوري از خطوط عادي، قابل قبول مي‌باشد).

ـ تعداد وسيله‌ي نقليه‌ي عبوري (Vehicle Throughput):
 

براي پذيرش عمومي اين سامانه و جلوگيري از سندروم خطوط خالي (19) (Empty lane syndrome) حداقل استفاده‌ي اوليه از اين خطوط، برابر 400 تا 800 خودرو پيش‌بيني مي‌شود. البته در صورتي كه اتوبوس از اين مسير عبور مي‌كند، اين عدد به مقدار قابل ملاحظه‌اي كاهش مي‌يابد.

ـ بهبود ظرفيت (Capacity Improvement):
معمولاً زماني احداث اين خطوط پيشنهاد مي‌گردد كه قرار باشد به 3 يا 4 خط موجود در مسير، خط HOV اضافه گردد. در مناطق شهري، ترافيك حاصل از حركت خودروها به سوي شهر، در بعضي از ساعات روز و عصر ازدحام بسيار شديدي ايجاد مي‌كند. از اين رو، در صورتي كه راهكارهاي ديگري براي رفع اين معضلات وجود نداشته باشد، استفاده از سامانه‌ي HOV پيشنهاد مي‌گردد. در راستاي تحقق اهداف اين سامانه، تحقيقات نشان داده كه حذف يكي از خطوط موجود براي اجراي سامانه‌ي HOV كارآمد نمي‌باشد. به طور كلي، كاستن يك خط عادي براي احداث خط HOV نبايد توأم با كاهش كارآيي خطوط عادي هم‌جوار با آن گردد.
 

ـ سازمان‌هاي محلي/ پشتيباني مردمي (Local Agency/ Public Support):
 

اين سامانه تنها زماني به موفقيت كامل دست مي‌يابد، كه كليه‌ي سازمان‌هاي محلي، منطقه‌اي و استاني از آن حمايت نمايند. زيرا مبحث هم‌پيمايي، همكاري كليه نهادهاي دولتي و خصوصي را براي ترويج فرهنگ آن ايجاب مي‌كند. پُر واضح است كه مهم‌ترين عامل دخيل در اين سامانه شهروندان مي‌باشند و همكاري آن‌ها در راستاي اجراي اين سامانه ضروري‌ست. توصيه مي‌شود كه پيش از اجراي اين سامانه، فعاليت گسترده‌ي فرهنگي در راستاي آشنا نمودن شهروندان با مزاياي آن صورت پذيرد تا پس از اجرا با بي ميلي و كم‌توجهي مردم روبه‌رو نشويم. تأمين شرايط لازم براي هم‌پيمايي، از جمله احداث پايگاه اينتنرنتي جهت نام‌نويسي متقاضيان، احداث پارك‌سوار و ايستگاه‌هاي مورد نياز، همگي عواملي هستند كه به موفقيت هر چه بيش‌تر اين سامانه و ترغيب مردم به استفاده از آن كمك مي‌نمايند.

ـ الزام به اجرا (Enforcement):
 

به يقين اين مسيرها در ابتداي احداث نسبت به مسيرهاي مجاور خود كم تردد خواهند بود و همين امر، مردم را نسبت به رعايت نكردن قوانين حاكم بر آن تشويق مي‌نمايد. تنها زماني بايد از اين راهكار در حمل و نقل استفاده نمود كه امكانات لازم براي ملزم نمودن شهروندان به اجراي صحيح قوانين حاكم بر آن موجود باشد.

ـ بهره‌وري (Cost Effective):
 

تنها زماني بايد به پياده كردن اين سامانه اقدام نماييم كه بهره‌وري آن به اثبات رسيده باشد. اين كار توسط آناليزهاي سود/ هزينه بين خطوط HOV اجرا شده و خطوط عادي موجود، امكان‌پذير مي‌باشد. سودها به عواملي همچون صرفه‌جويي در وقت و همچنين ظرفيت عبوري مسير بستگي دارند. هزينه‌ها بيش‌تر شامل ساخت و ساز، بهره‌برداري، مديريت كنترل و خدمات پس از آن مي‌باشند.

ـ خصوصيات فيزيكي (Physical Characteristics):
 

مسلماً براي اجراي صحيح اين خطوط و رعايت ضوابط طراحي آن، كه در قسمت‌هاي پيشين بدان اشاره شد، بررسي وضعيت موجود مسير از لحاظ خصوصيات فيزيكي (عرض مسير، تعداد خطوط، شانه‌ي مسير، فضاي مياني) حائز اهميت مي‌باشد. هيچگاه نبايد خطوط HOV را با عرض كم‌تر از 2/5 متر طراحي كرد.

شرايط ثانويه
 

ـ تسهيلات پشتيباني (Support Facilities):
 

سامانه‌ي HOV بايد دربرگيرنده‌ي تسهيلات جمع كننده و توزيع كننده براي تكميل خطوط اصلي آن باشد. اين تسهيلات شامل ايستگاه‌هاي اتوبوس، پارك‌سوار، رامپ‌هاي دسترسي و برنامه‌هاي هم‌پيماني مي‌باشند.

ـ ايمني (Safety):
 

سامانه‌ي HOV بايد باعث افزايش تعداد مسافر جابه جا شده از مسير، بدون كاهش ايمني آنان گردد. هدف جلوگيري از افزايش ميزان تصادفات مسير HOV نسبت به ميزان تصادفات خطوط عادي هم‌جوار با آن مي‌باشد. آمار مذكور بر حسب تعداد تصادف در هر كيلومتر سفر مورد نظر مي‌باشد.

ـ ارتقاي سطح كيفي محيط زيست (Environmental Enhancement):
 

مسلماً با كاهش تعداد وسايل نقليه در خيابان‌هاي شهر، مصرف سوخت و به تبع آن انتشار گازهاي سمي در فضاي شهر، كاهش پيدا خواهد كرد؛ كه اين امر، موجب بهبود، سطح كيفي محيط زيست مي‌گردد.

ـ توسعه و گسترش همه جانبه‌ي مجموعه و شبكه (System Development):
 

خطوط HOV را مي‌توان جزئي از شبكه‌ي حمل و نقل منطقه به حساب آورد، و در راستاي تبديل آن به يك سامانه‌ي حمل و نقل در كل منطقه، تصميمات لازم را اتخاذ نمود. به يقين گسترش اين سامانه در كل منطقه و ايجاد ارتباط ميان قسمت‌هاي مختلف آن، در بهبود كارآيي مجموعه و به حداكثر رساندن مزاياي آن براي استفاده‌كنندگان مؤثر خواهد بود. با اتخاذ تدابير جامع‌نگر در اين خصوص، يك خط HOV با اين تفکر که امکان پيوند آن به مجموعه ي کلي HOV در منطقه وجود دارد، مورد بررسي قرار مي‌گيرد. اين امر خود نقطه‌اي قوتي بر نگه‌داري مسير در جهت الحاق آن به سامانه‌ي كلي HOV در منطقه مي‌باشد. ليكن اين نكته قابل ذكر است كه برنامه‌ريزي كل‌نگر، امري ضروري در راستاي اجراي خطوط HOV به شمار نمي‌آيد.

تبديل خطوط HOV به خطوط HOT (20):
 

خطوط HOT به آن دسته از خطوط HOV گفته مي‌شود كه خودروهاي غيرمجاز با پرداخت عوارض، حق عبور از آن را خريداري مي‌نمايند. بعضي از مناطق كه در آن‌ها خطوط HOV كم‌تردد و خالي از خودرو مي‌باشند، براي جلوگيري از سندروم خطوط خالي (21) و افزايش كارآيي مسير، به وسيله‌ي وضع عوارض، عبور خودروهاي غيرمجاز را مشروط مي‌نمايند. مبلغ عوارض بر حسب ميزان ترافيك مسير و در راستاي حفظ حداقل سرعت (22) 70 كيلومتر در ساعت به صورت اتوماتيك تعيين مي‌گردد. در نظر گرفتن سامانه‌هاي هوشمند شمارش و كنترل، در راستاي اجراي اين خطوط ضروري مي‌باشد.

مزاياي سامانه‌ي HOV:
 

مراحل بررسي و انتخاب سامانه‌ي HOV:
 

مراحل انتخاب سامانه‌ي HOV برگرفته از نمونه‌هاي اجرا شده در كشور آمريكا در شكل (1-6) نشان داده شده است. با رعايت دقيق اين الگو، پشتيباني مردم پس از اجرا و در نتيجه موفقيت سامانه تضمين مي‌گردد.

نتيجه‌گيري
 

فردي كه در ترافيك و جابه‌جايي چندين ساعت از شبانه‌روز خود را هدر مي‌دهد، دست كم فرصت حضور در خانواده، همنشيني و گفت‌وگو با همسر و فرزندان خود را از دست مي‌دهد. معضل ترافيك روز به روز افزايش مي‌يابد و هر چه بر تعداد معابر شهري مي‌افزاييم، تأثيري مثبت به دست نخواهيم آورد. به يقين با توجه به هزينه‌هاي بسيار بالاي توسعه‌ي معابر شهري و ناهماهنگي اين راهكار با شهرسازي انسان‌گراو به تبع آن معضلات اجتماعي حاصل از ترافيك، كاهش تعداد وسايل نقليه در معابر شهري و بالا بردن كارآيي معابر، از طريق افزايش تعداد افراد جابه‌جا شده، مؤثرترين روش خواهد بود. بررسي‌هاي انجام گرفته به خوبي نشان مي‌دهند كه سامانه‌ي HOV توانايي رفع معضلات ترافيكي را در صورت به كارگيري صحيح آن، دارا مي‌باشد. بنابراين در راستاي موفقيت هر چه بيش‌تر اين سامانه در ايران، رعايت موارد زير قبل از اجراي آن پيشنهاد مي‌گردد:
1- ناوگان حمل و نقل عمومي، توانايي لازم براي پشتيباني استفاده‌كنندگان مسير HOV را داشته باشد. سامانه‌ي HOV در ابتدا به صورت واحد و در كريدورهاي شهري كه داراي پتانسيل لازم مي‌باشند، اجرا گردد. لذا جهت موفقيت آن، ناوگان حمل و نقل عمومي بايد در ابتدا و انتهاي مسير، توانايي لازم را براي انتقال مسافران هم‌پيمايي به نقاط مختلف شهر داشته باشد.
2- ارتقاي سطح كيفي ناوگان حمل و نقل عمومي به نحوي كه جواب‌گوي اهداف سامانه باشد. كيفيت پايين ناوگان حمل و نقل عمومي هميشه در شهرهاي ايران دليلي بر عدم موفقيت اين سامانه بوده و هست. كاهش زمان سفر، كه يكي از مزيت‌هاي اين خطوط به حساب مي‌آيد، تنها در صورتي قابل درك است كه به دنبال آن و با استفاده از ناوگان حمل و نقل عمومي، شهروند حداقل زمان ممكن را در مسير به سر ببرد. 3- سامانه‌ي HOV جايگزين راهكارهاي بنيادين از جمله احداث راه‌هاي جديد، بهبود كيفيت راه‌هاي موجود و تقويت تسهيلات زيربنايي نگردد. قبل از اجراي اين خطوط لازم است بررسي‌هاي دقيقي جهت يافتن علل و عوامل پديدآورنده‌ي ترافيك صورت گيرد. هيچگاه نبايد از اين سامانه به عنوان جايگزين راه‌حل‌هاي بنيادين استفاده نمود و مسلماً اگر منطقه‌اي به جهت نداشتن معابر كافي با معضل ترافيك روبه‌روست، اين روش به تنهايي قادر به حل معضلات موجود نخواهد بود.
4- نظارت و كنترل دقيق مسير توسط عوامل نيروي انتظامي امكان‌پذير باشد. با توجه به وجود سندروم خطوط خالي و احتمال خالي بودن خطوط HOV در ابتداي اجرا، لازم است كنترل و نظارت دقيق، همراه با جرايم سنگين، اعمال گردد.
5- استفاده از سامانه‌هاي هوشمند (ITS (23)) براي تسهيل امر نظارت و مديريت در دستور كار قرار گيرد. يكي از اهداف مشخص شده‌ي اين سامانه حفظ ترافيك به صورت روان مي‌باشد كه با توجه به نياز شديد اين مسير به كنترل و نظارت، تجهيز مسير به سامانه‌هاي ITS براي كنترل نامحسوس مسير و حضور فيزيكي پليس در قسمت‌هاي از پيش طراحي شده پيشنهاد مي‌گردد. همچنين در صورت اجراي خطوط HOT براي اخذ عوارض و كنترل آن، استفاده از فن‌آوري ITS براي جلوگيري از اتلاف وقت ضروري‌ست.
6- با توجه به تعامل پديده‌ي مسافركشي (24) با ماهيت اين سامانه، اتخاذ تدابير خاص، جهت جلوگيري از آثار اجتماعي منفي آن، قبل از اجراي سامانه الزامي‌ست. پديده‌ي مسافركشي در اروپا و آمريكا با اجراي خطوط HOV به وجود آمد، ليكن در ايران اين پديده سال‌هاست كه وجود دارد؛ خطوط HOV در ايران مي‌تواند راه‌گشاي معضلات اجتماعي اين پديده باشد و به آن نظم ببخشد. لذا در اين راستا طراحي ايستگاه‌هاي تاكسي در نقاط مورد نياز ـ ترجيحاً ابتدا و انتهاي مسير ـ پيشنهاد مي‌گردد.
7- تدوين برنامه‌هاي آموزشي براي معرفي سامانه و مزاياي آن به شهروندان، از جمله بروشورهاي آموزشي، تيزرهاي تبليغاتي ـ ‌آموزشي و غيره قبل از اجراي سامانه ضروري‌ست.
8- تسهيلات پشتيباني قبل از اجراي سامانه‌ي HOV شناسايي و در جهت تأمين آن‌ها راهكارهاي لازم اتخاذ شود.
9- قبل از اجراي كامل سامانه‌ي HOV، اجراي آموزشي آن براي شناسايي نقاط ضعف و قوت سامانه پيشنهاد مي‌گردد.
10- با توجه به اهميت همكاري مردم در راستاي توفيق هر طرح شهري، مشاركت مردمي در طول فرآيند برنامه‌ريزي، طراحي و اجرا از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار مي‌باشد. متأسفانه در ايران پروژه‌هاي شهري با تصميم‌گيري كارشناسان و مسؤولان، و بدون مشاركت مردمي، طراحي و اجرا مي‌شوند و همين امر منجر به ناتواني و شكست بيش‌تر پروژه‌ها شده است. هر طرح شهري متعلق به شهروندان آن شهر است و آنان حق دخالت و اظهار نظر در آن را دارند. بنابراين، براي موفقيت سامانه‌ي HOV پيشنهاد مي‌شود كه از فرآيند طراحي كه در اين مقاله به آن اشاره گرديده، استفاده شود.

پي‌نوشت‌ها:
 

17- Primary Guidelines
18- Secondary Guidelines
19- رانندگاني كه دقايق طولاني را در ترافيك به سر برده‌اند، با مشاهده‌ي خالي بودن مسير ويژه‌ي اتوبوس و يا HOV، به دليل فشار عصبي ناشي از ترافيك وارد آن مي‌شوند به اين حالت «سندروم خطوط خالي» مي‌گويند.
20- High Occupancy Toll
21- Empty lane Syndrome
22- 45 m/h
23- Intelligent Transportation System
24- Slugging
 

منابع
1- HOV LANE INFO SHEET, JUNE 2002, ACCESSED 2008, WWW.CARPLUS.ORG.UR
2- HIGH OCCUPENCY VEHICLE LANE; ACCESSED 2008; WWW.EN.WIKIPEDIA.ORG
3- WHAT'S AN HOV LANE; ACCESSED 2008; WWW.DOT.CA.GOV
4- HOV PLANNING GUIDELINE; 2002 EDITION; WWW.NCDOT.ORG
5- HOV DESIGN MANUAL; 2003 EDITION; WWW.NEVADADOT.COM
6- HIGH OCCUPENCY VEHICLE (HOV) LANES; ACCESSED 2008; WWW.MTO.GOV.ON.CA
7- THE HOV LANES AND SLUGGING; ACCESSED 2008; WWW.SLUG-LINES.COM
8- HOV LANE FACTS; ACCESSED 2008; WWW.DOT.GA.GOV
9- SOTH WEST WASHINGTON REGINAL TRANSPORTATION COUNCIL; ACCESSED 2008; WWW.RTC.WA.GOV
10- HOV LANES; ACCESSED 2008; WWW.SMSO.NET
11- THE BEST EVEDINCE ON HOV LANE EFFECTIVNESS; JUNE 2003; ACCESSED 2008; WWW.URBANTRASPORT.ORG
12- THE DREADED EMPTY LANE SYNDROME; ACCESSED 2008; WWW.PLANETIZEN.COM
13- گلاره امير جمشيدي، كاوه شعباني، سيد محمد حسين هاشمي؛ «ضرورت و چگونگي شكل‌گيري خطوط HOV در حمل و نقل»؛ هفتمين كنفرانس حمل و نقل؛ ACCESSED 2008; WWW.HAMKELASY.COM
14- فرانك سيف‌الديني؛ زمستان 1385؛ «فرهنگ واژگان برنامه‌ريزي شهري و منطقه‌اي»، آييژ
15- HOV چيست؟؛ مركز اطلاعات علمي و تخصصي حمل و نقل و ترافيك؛ WWW.TTIC.IR;ACCESSED 2008
16- HOT چيست؟؛ مركز اطلاعات علمي و تخصصي حمل و نقل و ترافيك؛ WWW.TTIC.IR;ACCESSED 2008
17- گزارش رييس راهنمايي و رانندگي تهران؛ سازمان فرهنگي و هنري شهرداري تهران؛ WWW.SHAHR.IR; ACCESSED 2008
18- مديريت مركز كنترل و ترافيك شهرداري اصفهان؛ ACCESSED 2008; WWW.TRAFFIC.ISFAHAN.IR
19- خداحافظ خودروهاي تك‌سرنشين؛ همشهري آنلاين؛ مهر 1387؛ ACCESSED 2008; WWW.HAMSHAHRIONLINE.IR
20- راه‌حل‌هاي افزايش متوسط سرنشين؛ شهرداري تهران؛ ACCESSED 2008; WWW.TEHRAN.IR
ماهنامه‌ي دانش نما، شماره 171-170، تير ـ مرداد 88